Życie bogate jest w różne doświadczenia. Zdarza się, że dorastający, młodzi ludzie pod wpływem otoczenia albo z własnej inicjatywy dopuszczają się zachowań, które w mniejszym lub większym stopniu są nieakceptowalne przez obowiązujący porządek prawny. Takie zachowania w stosunku do osób dorosłych prawo nazywa wykroczeniami albo przestępstwami, natomiast jeśli popełni je osoba nieletnia, określa się je mianem czynów karalnych. Podkreślenia wymaga przy tym, że nie tylko czyny karalne spotykają się z reakcją prawa, ale również zachowania, które prawo określa wspólnym mianem przejawów demoralizacji. Przykładowo przejawami demoralizacji są następujące zachowania nieletnich: palenie papierosów, wagary czy przeszkadzanie na lekcji.
Przez osobę nieletnią prawo rozumie osobę, która dopuściła się czynu karanego po ukończeniu lat 13, ale przed ukończeniem lat 17, zaś jeśli chodzi o przejawy demoralizacji to osobą nieletnią jest każda osoba mająca poniżej 18 lat.
Sytuację prawną nieletniego dopuszczającego się czynu karalnego albo wykazującego przejawy demoralizacji regulują przepisy ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Postępowanie prowadzone jest przed sądem rodzinnym, a jego celem jest przede wszystkim wychowanie nieletniego, a nie jego karanie. Prowadzone przed sądem postępowanie nie kończy się zatem wymierzeniem nieletniemu kary, ale ustaleniem czy nieletni dopuścił się czynu karalnego lub czy wykazuje przejawy demoralizacji. Następnie sąd decyduje czy w stosunku do takiego nieletniego zastosować środek wychowawczy (np. upomnienie, nadzór kuratora, umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym) lub poprawczy (umieszczenie w zakładzie poprawczym) czy też nie. Błędnym jest zatem, co niejednokrotnie zdarza się w środkach masowego przekazu, używanie w stosunku do nieletniego takich określeń jak oskarżony czy obwiniony jak również, że nieletni został skazany lub, że wymierzono mu karę.
Nieletniemu w toku prowadzonego postępowania przysługuje szereg praw, z których najważniejszym jest prawo do obrony. Prawo do obrony przejawia się w prawie nieletniego do korzystania z pomocy obrońcy, którego w imieniu nieletniego ustanawia jeden z przedstawicieli ustawowych (rodzic) lub opiekun prawny. Również nieletni ma prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne pytania. Z prawa do milczenia nie wynika jednak uprawnienie do kłamstwa. Ponadto nieletniemu przysługuje uprawnienie do składania wniosków dowodowych, prawo do udziału w czynnościach procesowych, w tym prawo do bycia na swój wniosek doprowadzonym na rozprawę, prawo do przeglądania akt sprawy i sporządzania z nich odpisów, a także uprawnienie do zaskarżania orzeczeń, zgodnie z którym m.in. nieletni może skarżyć jedynie rozstrzygnięcia lub ustalenia naruszające jego prawa lub szkodzące jego interesom.
Nieletniego należy pouczyć przed przystąpieniem do przesłuchania lub wysłuchania o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach. Pouczenie powinno być wyraźne i zrozumiałe dla nieletniego, a zatem dostosowane do poziomu jego rozwoju umysłowego.
Powyżej wskazane prawa nieletniego wynikają wprost z postanowień art. 42 ust. 2 Konstytucji RP według którego każdy, przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. Jest to prawo niezbywalne i każdy organ prowadzący postępowanie jest zobowiązany do przestrzegania przyznanych nieletniemu praw.
Autor: adwokat Marcin Szczerkowski
